Debiutancka powieść Żeromskiego, oparta na jego własnych doświadczeniach. Nie bez powodu Żeromski porusza w niej tematykę rusyfikacji oraz kiełkujących coraz odważniej w młodym pokoleniu postaw patriotycznych – zainspirowały go osobiste przeżycia.

Bohaterem utworu jest Marcin Borowicz, dorastający chłopak, uczący się w szkole zarządzanej przez zaborców. Jego historia przybliża realia dojrzewania w warunkach niepojętych dla współczesnej młodzieży. Bo czy ktokolwiek z nas wie, na czym tak naprawdę polegała nauka w rosyjskiej szkole? Upokorzenia oraz kary cielesne były tam porządku dziennym, a lista zakazów nie sięgała końca.
 

W latach 1998-2000 powieść została zekranizowana zarówno w formie filmu jak i serialu Powieść znajduje się w kanonie lektur szkolnych.