Bohaterem tej filozoficznej powieści Witolda Gombrowicza jest trzydziestoletni Józio, któremu śni się, że został cofnięty do czasów gimnazjum. W trakcie tego ?snu na jawie?, ubrany w szkolny mundurek, walczy przeciwko upupianiu, czyli narzucaniu jemu i innym uczniom ról ? czyli tzw. ?gęb?. Gęby te to nic innego jak wtłaczane pod pozorem nowoczesności, swobody obyczajowej formy konformizmu społecznego. Jego potyczki z resztą świata kończą się ?kupą? wobec czego, za namową swojego szkolnego kolegi ?Miętusa? ucieka w poszukiwaniu ?człowieka bez formy?. Groteskowy dystans wobec świata i psychologiczny rozdźwięk pomiędzy dorosłością a niedojrzałością bohatera gwałtem przebranego za uczniaka - są źródłem specyficznego komizmu tej powieści, a także jej adaptacji telewizyjnej.