Po raz pierwszy zetknąłem się z relacją Julii Nikołajewnej Danzas o jej więziennej i łagrowej poniewierce pisząc o Kanale Białomorskim; jest ona jedną z bohaterek mojej książki ? poświęciłem jej rozdział Dama o greckim profilu. Ponieważ z tamtego czasu zostały mi zrobione na własny użytek tłumaczenia fragmentów Czerwonej katorgi ? uznałem, że wspomnienia te powinny być szerzej udostępnione. Przełożyłem zatem ich całość, korzystając z rosyjskiej wersji dzieła (jego oryginał został wydany po francusku). Niemałą zachętą i pomocą był dla mnie surowy styl autorskiej narracji oraz jej niczym niezmącona prostota. Czerwona katorga jest zapisem dziesięciu lat z życia Julii Danzas. Spójrzmy więc w przeszłość i podążajmy jej duktem: zdanie za zdaniem, krok za krokiem, rok za rokiem? Oddaleni niemal sto lat od opisywanych wydarzeń, patrzymy na aresztowanie autorki jesienią 1923 roku, na przewiezienie jej do więzienia w Moskwie, pełną udręczeń wywózkę na Sybir, długi pobyt w tiurmie w Irkucku, przejazd z powrotem przez cały kraj i osadzenie w łagrze na Wyspach Sołowieckich, więźniarskie przeżycia na skrawku ziemi otoczonym wodami Morza Białego, i potem na pobyt w Miedwieżjej Gorze w Karelii. Odczytanie dołączonych do wydania kilku listów Julii Danzas do Maksyma Gorkiego i Jekatieriny Pieszkowej zobrazuje więzienną rzeczywistość Rosji lat 20. i 30. XX wieku lepiej niż niejeden tom uczonej rozprawy sowietologicznej. Opracowałem kalendarium życia autorki ? był to mój obowiązek wobec Czytelników, jako że Julia Danzas w Czerwonej katordze pisze niewiele o sobie. Jej wspomnienia zostały w roku 1935 wydane anonimowo, a powodu tej ostrożności nietrudno się domyśleć: stalinowska Rosja potrafiła dopaść swoich krytyków, gdziekolwiek się nie schronili (przykładem niech będzie zamordowanie prominentnego bolszewika Lwa Trockiego w odległym Meksyku). Zestawiłem też słownik terminów rosyjskich i krótką bibliografię ? zwracam w niej szczególną uwagę na opublikowane u nas niedawno wspomnienia Dmitrija Lichaczowa, który poznał Julię Danzas na Sołowkach. Ze Wstępu SPIS TREŚCI Wstęp Aresztowanie WIĘZIENIA MOSKIEWSKIE Z Piotrogrodu do Moskwy. Więzienie kobiece. Od Łubianki do Butyrek W ETAPIE Więzienia przejściowe. Wagony dla więźniów. Rewizje. Przybycie do Irkucka IRKUCK Więzienie dla kobiet. W celi. W oczekiwaniu na śmierć. Cynga. Wyjazd na Sołowki SOŁOWKI I Organizacja i reżim w łagrze. Filia piekła. Siekierka. Sprzedaż więźniów. O duchowieństwie II Katorga dla kobiet. Ludzka zbieranina i rozwiązłość. Apel. Masowa egzekucja. Rozdział do robót III Lazaret obozowy. Kolonia dla młodzieży. ?Polityczne?. Paskudna jak zawsze ludzka zbieranina IV Odpowiedzialność GPU. Urzędowa inspekcja i jej wyniki. Epidemia dezynterii. Sytuacja kobiet. Nieustanna demoralizacja Kanał Białomorsko-Bałtycki Obóz. W namiocie przy trzydziestostopniowym mrozie. Łgarstwo warte 300 000 ludzkich istnień OSWOBODZENIE ANEKS LISTY J. N. DANZAS DO PCzK Z IRKUCKIEGO IZOLATORA LISTY J. N. DANZAS KALENDARIUM WYBRANA BIBLIOGRAFIA SŁOWNICZEK TERMINÓW ROSYJSKICH